«قلابی: چگونه جنبش خودیاری آمریکا را ناتوان کرد»

مشخصات کتاب

نویسنده: استیو سالرنو

عنوان انگلیسی:

SHAM: How the Self-Help Movement Made America Helpless

انتشارات:

Crown Publishers

سال نشر: 2005

تعداد صفحات: حدود ۲۸۸ صفحه (بسته به ویرایش ممکن است کمی متفاوت باشد)

عناوین فصل‌ها:

1. چگونه به اینجا رسیدیم – هر جا که اینجا هست
2. پیامبران دروغین، سودهای دروغین
3. دکتر فیل مک‌گرا: قدرت مطلق
4. تونی رابینز: جهش‌ها (و افت‌وخیزهای) ایمان
5. باید واقعاً بخواهی!
6. مرا بفرست تو بازی، مربی؛ آماده‌ام پول بدهم
7. نمایش‌های مرگبار: ظهور کارآفرینِ ضدقهرمان

بخش دوم: پیامدها

8. همه شما بیمارید
9. در جست‌وجوی عشق… در همه پایگاه‌های اشتباه؟
10. من خوبم، تو… خوب را دوباره چطور هجی می‌کنند؟
11. بیمار، خودت خودت را درمان کن

نتیجه‌گیری: جامعه‌ای بر پایه SHAM

معرفی کتاب

۱. معنای اصطلاح «SHAM» در عنوان کتاب

الف. معنای لغوی و صریح واژه

واژه انگلیسی «SHAM» در معنای رایج خود به چیزی اطلاق می‌شود که ظاهری واقعی و مفید دارد اما در اصل قلابی، فریبکارانه و توخالی است. این واژه صرفاً به «خطا» یا «ناکامی ناخواسته» اشاره نمی‌کند، بلکه حامل اتهام تظاهر آگاهانه و وانمودسازی است.

ب. SHAM به‌عنوان یک بازی زبانی عامدانه

نویسنده عمداً عبارت «Self-Help and Actualization Movement» به معنای «جنبش خودیاری و خودشکوفایی» را به‌گونه‌ای انتخاب می‌کند که مخفف آن «SHAM» شود. این انتخاب تصادفی نیست، بلکه بخشی از استدلال مرکزی کتاب است. از نگاه سالرنو، آنچه با عنوان «جنبش خودیاری» شناخته می‌شود، در عمل مصداق یک نمایش فریبنده نظام‌مند است.

ج. بار اتهامی اصطلاح  SHAM

کاربرد اصطلاح SHAM در کتاب به معنای نفی ساده کارآمدی خودیاری نیست، بلکه متضمن چند ادعای مشخص است:

• این جنبش وعده‌هایی می‌دهد که توان تحقق آن‌ها را ندارد؛
• در صورت شکست، مسئولیت را به خودِ مخاطب منتقل می‌کند؛
• از رنج، ناامنی، احساس گناه و سردرگمی انسان‌ها مدل اقتصادی می‌سازد؛
• به‌جای راه‌حل‌های آزمون‌پذیر، امید انتزاعی و تکرارشونده می‌فروشد.

د. تمایز نقد سالرنو با نقدهای سطحی

نویسنده تأکید می‌کند که مسئله، «بی‌فایده بودن مطلق خودیاری» نیست. نقد اصلی متوجه لحظه‌ای است که خودیاری از یک توصیه محدود یا ابزار کمکی، به جنبش فرهنگی و صنعت اقتصادی تبدیل می‌شود. در این نقطه، از نظر سالرنو، منطق بازار به‌تدریج آن را به سوی SHAM شدن سوق می‌دهد.

ه‍. دشواری ترجمه دقیق SHAM به فارسی

برای SHAM معادل تک‌واژه‌ای دقیق در فارسی وجود ندارد. بسته به بافت تحلیلی، می‌توان از ترکیب‌هایی مانند موارد زیر استفاده کرد:

• نمایش فریبکارانه
• صنعت وانمودسازی
• خودیاری قلابی
• حقه سازمان‌یافته

هیچ‌یک به‌تنهایی کامل نیستند، اما مجموع آن‌ها به بار معنایی مدنظر نویسنده نزدیک می‌شوند.

و. جمع‌بندی مفهومی

در چارچوب این کتاب، «SHAM»  به سیستمی اطلاق می‌شود که بقای خود را در ناتمام ماندن درمان مخاطب می‌بیند. سیستمی که اگر واقعاً مسئله را حل کند، مشتری خود را از دست می‌دهد. از این رو، شکست نه یک خطای جانبی، بلکه بخشی از منطق درونی آن است.

۲.  محتوای فصول کتاب

فصل اول:  چگونه به اینجا رسیدیم – هر جا که اینجا هست

فصل اول کتاب تلاشی است برای پاسخ به یک پرسش بنیادین: جنبش خودیاری چگونه از یک ایده نسبتاً معقول به یک صنعت فراگیر، پرنفوذ و مسئله‌زا تبدیل شد؟ سالرنو در این فصل نشان می‌دهد که خودیاری نه پدیده‌ای ناگهانی، بلکه حاصل یک سیر تاریخی مشخص است که در آن، معنا، کارکرد و جایگاه «کمک به خود» به‌تدریج دگرگون شده است.

نویسنده ابتدا تأکید می‌کند که «خودیاری» ذاتاً مفهوم منفی یا پوچ نبوده است. در سنت حقوقی و اجتماعی آمریکا، خودیاری به اقدام‌های عملی، مشخص و قانون‌مند اطلاق می‌شد؛ راه‌هایی که افراد بدون توسل به وکیل یا نهادهای پرهزینه، مسائل معین خود را حل می‌کردند. حتی نخستین کتاب‌های خودیاری نیز ماهیتی کاملاً عملی داشتند: دستورالعمل، فرم، و راهکار مشخص. در این مرحله، خودیاری با کنش تعریف می‌شد، نه با احساس، انگیزش یا گفتاردرمانی.

سالرنو سپس نشان می‌دهد که چگونه در قرن بیستم، به‌ویژه از دوران رکود بزرگ به بعد، خودیاری به‌تدریج از حوزه عمل به حوزه «نگرش» و «ذهنیت» منتقل شد. آثاری مانند «چگونه دوستان بیابیم و بر مردم تأثیر بگذاریم» یا «قدرت تفکر مثبت» نقطه عطف این تغییر بودند. با این حال، حتی این آثار کلاسیک نیز هنوز ادعای «درمان همه‌چیز» نداشتند و نویسندگانشان خود را پیامبر یا مرجع نهایی زندگی معرفی نمی‌کردند.

به‌زعم سالرنو، نقطه گسست واقعی در دهه ۱۹۶۰ رخ می‌دهد؛ زمانی که «خودیاری» از توصیه و راهنمایی، به تبیین کل انسان و کل زندگی ارتقا داده می‌شود. کتاب «من خوبم، تو خوبی» اثر توماس هریس، نماد این تحول است. این کتاب، که به‌شدت محبوب شد، این ایده را در مرکز گفتمان عمومی قرار داد که انسان‌ها عموماً «آسیب‌دیده» هستند و ریشه مشکلاتشان در کودکی، روابط اولیه و ساختارهای بیرونی نهفته است. در نتیجه، بسیاری از ناکامی‌ها نه به انتخاب و مسئولیت فردی، بلکه به گذشته و شرایط نسبت داده شد.

سالرنو تأکید می‌کند که این تغییر صرفاً نظری نبود؛ بلکه پیامد فرهنگی عمیقی داشت. با رواج این نگاه، نوعی ذهنیت قربانی‌محور شکل گرفت که در آن، احساس ناتوانی و «بی‌تقصیر بودن» به هنجار روانی بدل شد. خودیاری جدید به مردم می‌گفت مشکل دارید، اما مقصر نیستید؛ آسیب دیده‌اید، پس حق دارید مطالبه‌گر باشید؛ و برای رهایی، باید وارد فرآیند «درمان» شوید.

در این نقطه، جنبش «بهبودی» یا بازیابی وارد صحنه می‌شود. سالرنو نشان می‌دهد که چگونه الگوی دوازده‌مرحله‌ای انجمن الکلی‌های گمنام، که در اصل برای یک مسئله خاص طراحی شده بود، به قالبی جهان‌شمول برای توضیح تقریباً همه مشکلات انسانی تبدیل شد. در این الگو، اعتراف به «ناتوانی» نخستین گام تلقی می‌شود و فرد باید خود را تسلیم نیرویی بیرونی یا «برتر» کند. نویسنده استدلال می‌کند که این منطق، هرچند ممکن است در موارد خاص مفید باشد، اما وقتی به همه انسان‌ها تعمیم داده شود، عملاً مسئولیت فردی را تضعیف می‌کند.

فصل اول سپس نشان می‌دهد که چگونه این ذهنیت قربانی‌محور، به‌تدریج با یک جریان ظاهراً متضاد اما در واقع هم‌ریشه، یعنی «توانمندسازی افراطی» ترکیب می‌شود. از یک‌سو به افراد گفته می‌شود که قربانی گذشته و شرایط‌اند، و از سوی دیگر به آن‌ها القا می‌شود که «هر چه بخواهند، می‌توانند به دست آورند». این تناقض حل‌نشده، به‌زعم سالرنو، یکی از ویژگی‌های اصلی SHAM است: ترکیب احساس ناتوانی عمیق با وعده قدرت نامحدود.

نویسنده در پایان فصل اول، با نگاهی کلان، این پرسش را مطرح می‌کند که اگر چند دهه خودیاری واقعاً کارآمد بوده، چرا شاخص‌های اصلی سلامت اجتماعی ــ از فروپاشی خانواده گرفته تا اضطراب، افسردگی، اعتیاد و بی‌ثباتی روانی ــ نه‌تنها بهبود نیافته، بلکه در بسیاری موارد بدتر شده است. او پاسخ قطعی را به فصل‌های بعدی واگذار می‌کند، اما چارچوب انتقادی خود را روشن می‌سازد: مسئله صرفاً ناکارآمدی خودیاری نیست، بلکه تبدیل آن به یک صنعت ایدئولوژیک است که از تداوم مسئله تغذیه می‌کند.

در مجموع، فصل اول بنیان نظری کتاب را می‌گذارد: SHAM نتیجه انحراف تدریجی مفهومی است که زمانی عملی، محدود و واقع‌گرا بود، اما به‌مرور به گفتمانی همه‌چیزدان، احساس‌محور و بازارمحور بدل شد؛ گفتمانی که بیش از آنکه انسان را توانمند کند، او را در چرخه نیاز دائمی به «کمک» نگه می‌دارد.

نکات فصل اول:

1. مفهوم مدرن خودیاری (SHAM) تا حد زیادی با انتشار کتاب موفق I’m OK—You’re OK توسط توماس آ. هریس در سال ۱۹۶۷ مرتبط است.
2. این کتاب دیدگاه قربانی‌سازی را در خودیاری تقویت کرد، با این فرض که فرد عادی در اوایل کودکی آسیب می‌بیند و در حالت «من خوب نیستم، تو خوبی» به سر می‌برد.
3. این دیدگاه غالب بود که افراد در برابر نیروهایی که آنها را ساخته‌اند (اعم از ژنتیک یا محیط)، ناتوان هستند و این امر بهانه و توجیهی برای هرگونه شکست ارائه می‌دهد.
4. تفکر قربانی‌سازی از الگوهای دوازده قدمی ریکاوری برگرفته از (الکلی‌های گمنام / AA) استفاده کرد و مشکلات را تحت مدل بیماری (Disease Model) تعریف نمود، و تقصیر را از فرد خاطی برداشته و به شرایط یا بیماری منتقل کرد.

فصل دوم: پیامبران دروغین، سودهای دروغین

فصل دوم کتاب مستقیماً به قلب مسئله‌ای می‌زند که سالرنو آن را ماهیت واقعی SHAM می‌داند: پیوند ساختاری میان معنویت‌نمایی، روان‌شناسی عامه‌پسند و منطق سودآور بازار. در این فصل، خودیاری نه به‌عنوان یک خطای فکری، بلکه به‌مثابه یک صنعت با انگیزه‌های اقتصادی مشخص تحلیل می‌شود.

نویسنده استدلال می‌کند که جنبش خودیاری، با گذر از مرحله «نصیحت» و «راهنمایی»، به مرحله‌ای رسیده است که در آن، چهره‌های محوری جنبش عملاً نقش پیامبران سکولار را ایفا می‌کنند. این افراد مدعی دسترسی به حقیقتی پنهان درباره زندگی، خوشبختی، موفقیت و معنا هستند؛ حقیقتی که مخاطب بدون واسطه آن‌ها قادر به کشفش نیست. همین ادعای انحصار معرفت، بنیان اقتدار آن‌ها را شکل می‌دهد.

سالرنو نشان می‌دهد که این «پیامبران جدید» معمولاً فاقد پشتوانه علمی یا حرفه‌ای متناسب با ادعاهایشان هستند، اما این خلأ با کاریزما، روایت شخصی، زبان شبه‌علمی و نمایش رسانه‌ای جبران می‌شود. تجربه زیسته فردی، شکست‌های شخصی یا حتی تصادف‌های زندگی، به‌عنوان «سند صلاحیت» بازتعریف می‌شوند. در این منطق، رنج کشیدن یا «سقوط کردن» نه یک امر انسانی، بلکه مجوز تبدیل شدن به مرجع فکری برای دیگران است.

فصل دوم به‌تفصیل توضیح می‌دهد که چگونه این پیامبران دروغین، برای حفظ اعتبار خود، از آزمون‌پذیری می‌گریزند. آموزه‌های آن‌ها عامدانه مبهم، کش‌دار و غیرقابل سنجش‌اند. موفقیت‌ها به آموزه‌ها نسبت داده می‌شود، اما شکست‌ها همیشه به «اجرای نادرست»، «باور ناکافی» یا «منفی‌نگری مخاطب» حواله داده می‌شوند. بدین ترتیب، سیستم به‌گونه‌ای طراحی شده که هر نتیجه‌ای، تأییدکننده خودِ سیستم باشد.

نویسنده سپس وارد بحث اقتصادی می‌شود و نشان می‌دهد که خودیاری مدرن، یک زنجیره درآمدی چندلایه ساخته است: کتاب، سمینار، کارگاه، فایل صوتی، کوچینگ خصوصی، محصولات جانبی و برنامه‌های «پیشرفته‌تر». نکته کلیدی اینجاست که هیچ‌یک از این مراحل، «پایان مسیر» نیست. مخاطب هرگز به نقطه‌ای نمی‌رسد که گفته شود: «دیگر کافی است». برعکس، شکست یا نارضایتی او دقیقاً همان چیزی است که تقاضا برای مرحله بعدی را تولید می‌کند.

سالرنو با لحنی تند اما مستند، استدلال می‌کند که در این صنعت، کمک واقعی به مخاطب با منافع اقتصادی در تضاد قرار می‌گیرد. اگر فرد واقعاً مسئله‌اش حل شود، چرخه مصرف متوقف می‌شود. بنابراین، ساختار بازار خودیاری به‌طور ضمنی به‌سمت تولید وابستگی روانی و تداوم احساس ناکافی بودن سوق پیدا می‌کند. در این معنا، خودیاری بیش از آنکه درمان‌محور باشد، نگه‌دارنده زخم است.

یکی از محورهای مهم فصل دوم، نقد استفاده ابزاری از زبان علم است. سالرنو نشان می‌دهد که چگونه مفاهیمی از روان‌شناسی، عصب‌شناسی یا فیزیک، بدون دقت و اغلب نادرست، وارد گفتار خودیاری می‌شوند تا به ادعاها ظاهری معتبر ببخشند. اصطلاحات تخصصی، بدون تعریف دقیق و بدون شواهد تجربی، صرفاً نقش تزئینی دارند و بیشتر برای خاموش کردن تردید مخاطب به کار می‌روند تا روشن‌سازی مسئله.

فصل همچنین به نقش رسانه‌ها می‌پردازد. تلویزیون، رادیو و صنعت سرگرمی، این پیامبران را به چهره‌هایی آشنا و «قابل اعتماد» تبدیل می‌کنند. تکرار، صمیمیت ساختگی و روایت‌های احساسی، جایگزین ارزیابی انتقادی می‌شود. مخاطب نه با یک نظریه، بلکه با یک «شخصیت» ارتباط برقرار می‌کند؛ شخصیتی که نقد او به‌مثابه حمله شخصی تلقی می‌شود.

در پایان فصل دوم، سالرنو تأکید می‌کند که خطر اصلی این پیامبران دروغین، صرفاً اتلاف پول یا وقت نیست. مسئله عمیق‌تر، تحریف فهم انسان از رنج، مسئولیت و تغییر است. خودیاریِ بازاری، به‌جای مواجهه واقع‌بینانه با محدودیت‌های زندگی، یا پذیرش دشواری تغییر، نسخه‌ای ساده‌سازی‌شده و اغواگر ارائه می‌دهد که در نهایت، فرد را ناتوان‌تر و وابسته‌تر از قبل رها می‌کند.

جمع‌بندی فصل دوم این است که SHAM، بدون پیامبرانش و بدون سودهای کلانش، امکان بقا ندارد. این جنبش نه از سر خطا، بلکه بر اساس هم‌افزایی میان اقتدار کاذب و منافع اقتصادی شکل گرفته است؛ جایی که معنای «کمک» به‌تدریج جای خود را به «فروش امید» می‌دهد.

نکات فصل دوم:

1. این فصل به بررسی چهره‌های اصلی SHAM مانند دکتر فیل مک‌گراو، جان گری، ماریان ویلیامسون و سوز اورمان می‌پردازد.
2. دکتر لورا شلسینگر با اصرار بر مسئولیت‌پذیری شخصی به شهرت رسید، اما فاقد مدرک روانشناسی معتبر است (او دکتری فیزیولوژی دارد) و نحوه شتابزده او در ارائه مشاوره قاطع در زمان کوتاه رادیویی، اغلب به زیان تماس‌گیرندگان است.
3. جان گری، نویسنده مردان مریخی، زنان ونوسی، کلیشه‌های جنسیتی را ترویج کرد. مدرک دکتری او از یک دانشگاه مکاتبه‌ای فاقد اعتبار است که به عنوان “کارخانه تولید دیپلم” توصیف شده است.
4. سوز اورمان یک صنعت مالی ۴۰ میلیون دلاری در سال ساخته و با ترکیب مشاوره مالی با مفاهیم معنوی و عاطفی، برای زنان جذابیت ایجاد کرده است. او با فروش محصولات مالی برند خود (مانند بیمه «انتخاب سوز»)، اعتبار خود را به سرمایه تبدیل می‌کند.

فصل سوم: دکتر فیل مک‌گرا: قدرت مطلق

فصل سوم کتاب به بررسی موردی یکی از نمادین‌ترین چهره‌های SHAM می‌پردازد: دکتر فیل مک‌گرا. سالرنو این فصل را نه برای تسویه‌حساب شخصی، بلکه به‌عنوان مطالعه موردیِ کامل از منطق درونی جنبش خودیاریِ رسانه‌ای‌شده می‌نویسد. دکتر فیل برای او «استثنا» نیست؛ الگو است.

نویسنده فصل را با این گزاره کلیدی پیش می‌برد که قدرت دکتر فیل نه از دانش علمی ممتاز، نه از نوآوری نظری، بلکه از ترکیب رسانه، اقتدار نمایشی و مصونیت از پاسخ‌گویی ناشی می‌شود. او نمونه کامل «کارشناس همه‌چیزدان» است؛ کسی که در قالب برنامه تلویزیونی، درباره روان‌شناسی، خانواده، تربیت کودک، اعتیاد، روابط زناشویی، خشونت، اخلاق و حتی قانون اظهار نظر قطعی می‌کند، بی‌آنکه در معرض سازوکارهای معمول نقد حرفه‌ای قرار گیرد.

سالرنو نشان می‌دهد که دکتر فیل چگونه اقتدار خود را می‌سازد: با زبان ساده، قاطع، پدرسالارانه و آمرانه. او کمتر توضیح می‌دهد و بیشتر حکم صادر می‌کند. این لحن، به‌ویژه در رسانه تصویری، حس «امنیت روانی» ایجاد می‌کند؛ مخاطب با کسی روبه‌روست که تردید ندارد، مکث نمی‌کند و پاسخ را آماده دارد. در منطق SHAM، اطمینان جایگزین حقیقت می‌شود.

یکی از محورهای اصلی فصل، بررسی نسبت دکتر فیل با علم روان‌شناسی است. سالرنو یادآوری می‌کند که مک‌گرا عملاً سال‌هاست از کار بالینی فاصله گرفته و حتی خود او اذعان کرده که در درمان فردی موفق نبوده است. با این حال، این فاصله نه‌تنها به اقتدار رسانه‌ای او لطمه نزده، بلکه او را از محدودیت‌های اخلاقی و حرفه‌ای درمان بالینی آزاد کرده است. در تلویزیون، او نه درمانگر است و نه پژوهشگر؛ قاضی است.

نویسنده با دقت نشان می‌دهد که برنامه دکتر فیل چگونه از رنج واقعی انسان‌ها به‌عنوان ماده خام نمایشی استفاده می‌کند. افراد آسیب‌دیده، خانواده‌های ازهم‌پاشیده و بحران‌های عمیق روانی، به محتوای سرگرم‌کننده تبدیل می‌شوند. مسئله نه حل مشکل، بلکه خلق درام، قضاوت سریع و رضایت عاطفی مخاطب است. نتیجه، نوعی «عدالت نمایشی» است که در آن، پیچیدگی زندگی انسانی حذف می‌شود.

سالرنو تأکید می‌کند که دکتر فیل به‌ندرت اشتباه می‌کند؛ نه به این دلیل که همیشه حق با اوست، بلکه چون ساختار برنامه اجازه اثبات اشتباه را نمی‌دهد. اگر توصیه‌ای نتیجه ندهد، پیگیری‌ای در کار نیست. شکست‌ها ناپدید می‌شوند و موفقیت‌های موردی بزرگ‌نمایی. بدین ترتیب، پاسخ‌گویی به‌طور نظام‌مند حذف می‌شود؛ یکی از ویژگی‌های اصلی  SHAM.

فصل سوم همچنین به پیوند دکتر فیل با شبکه قدرت رسانه‌ای می‌پردازد، به‌ویژه حمایت اپرا وینفری. سالرنو توضیح می‌دهد که چگونه «مُهر تأیید اپرا» او را به چهره‌ای فراتر از نقد بدل کرد. در این مرحله، دکتر فیل دیگر صرفاً یک کارشناس نیست؛ او نهاد است. نقد او به‌راحتی به‌عنوان حسادت، بدبینی یا حمله به «کمک به مردم» خنثی می‌شود.

نکته کلیدی فصل این است که دکتر فیل نمونه افراطی «تمرکز قدرت» در خودیاری است. در مدل کلاسیک، ایده‌ها قابل بحث‌اند؛ در مدل  SHAM، شخصیت‌ها جای ایده‌ها را می‌گیرند. هرچه چهره پررنگ‌تر می‌شود، اندیشه کم‌رنگ‌تر می‌گردد. اقتدار نه از استدلال، بلکه از تکرار رسانه‌ای و محبوبیت زاده می‌شود.

در جمع‌بندی، سالرنو استدلال می‌کند که خطر دکتر فیل نه در بد بودن نیت، بلکه در تبدیل شدن به مرجع مطلق زندگی دیگران است. وقتی یک فرد، بدون سازوکار نظارت علمی یا اخلاقی، به داور نهایی درست و غلط بدل می‌شود، نتیجه الزاماً ساده‌سازی افراطی، حذف مسئولیت پیچیده و تضعیف تفکر انتقادی مخاطب است.

فصل سوم نشان می‌دهد که SHAM در بالاترین سطح خود، به جایی می‌رسد که «کمک» بهانه است و «قدرت» هدف نهایی. دکتر فیل در این روایت، نه یک خطای فردی، بلکه تجسم این حقیقت است که وقتی خودیاری به رسانه توده‌ای گره می‌خورد، به اقتدار بدون پاسخ‌گویی تبدیل می‌شود.

فصل سوم:

1. دکتر فیل مک‌گراو پس از همکاری با اپرا وینفری به اوج شهرت رسید و از زبان قاطع و اصطلاحاتی مانند «واقع‌بین باش» و «این چه فایده‌ای برایت داشته؟» برای ترغیب مهمانان به پذیرش مسئولیت استفاده می‌کند.
2. او متخصص «دنباله‌سازی»[۱] است و برند خود را به حوزه‌هایی مانند کاهش وزن و خانواده گسترش داده است، اما اغلب با استفاده از مدل بیماری (مثل چاقی به عنوان «بیماری انتخابی»)، در تناقض با فلسفه اصلی توانمندسازی خود عمل می‌کند.
3. مک‌گراو به دلیل اولویت دادن به نمایش و سرگرمی بر درمان واقعی و ورود به حوزه‌هایی خارج از تخصصش (مانند امور مالی و مکمل‌های غذایی) مورد انتقاد است.

فصل چهارم: تونی رابینز: جهش‌ها (و افت‌وخیزهای) ایمان

فصل چهارم کتاب به بررسی چهره‌ای می‌پردازد که در ظاهر نقطه مقابل دکتر فیل به نظر می‌رسد، اما از نظر کارکرد، مکمل اوست: تونی رابینز. اگر دکتر فیل نماینده اقتدار رسانه‌ایِ آرام و پدرسالارانه است، رابینز تجسم کاریزمای انفجاری، شور جمعی و ایمان هیجانی است. سالرنو در این فصل نشان می‌دهد که این تفاوت ظاهری، مانع از اشتراک عمیق آن‌ها در منطق SHAM نمی‌شود.

نویسنده توضیح می‌دهد که رابینز بیش از آنکه آموزگار باشد، برانگیزاننده است. او نه بر فهم، بلکه بر تجربه احساسی شدید تکیه می‌کند. سمینارهای چندروزه، موسیقی بلند، نورپردازی، فریاد جمعی، تماس بدنی و لحظات «انفجار عاطفی» ابزارهای اصلی او هستند. در این فضا، مخاطب احساس می‌کند چیزی بنیادین درونش تغییر کرده است، بی‌آنکه لزوماً تغییر پایدار یا قابل سنجشی رخ داده باشد.

سالرنو استدلال می‌کند که رابینز آگاهانه از سازوکارهایی استفاده می‌کند که در روان‌شناسی جمعی، آیین‌های دینی و تبلیغات سیاسی شناخته‌شده‌اند. تعلیق عقل انتقادی از طریق هیجان، ایجاد حس تعلق به جمع، و القای تجربه «تولد دوباره» از عناصر مرکزی این نمایش‌اند. در نتیجه، آنچه فروخته می‌شود، دانش یا مهارت نیست، بلکه ایمان به امکان دگرگونی فوری است.

یکی از محورهای مهم فصل، بررسی مفهوم «جهش» در گفتمان رابینز است. او وعده تغییر ناگهانی، بنیادی و سریع می‌دهد؛ گسستی قهرمانانه از گذشته. سالرنو این وعده را خطرناک می‌داند، زیرا تغییر واقعی را که تدریجی، پرزحمت و اغلب ناهموار است، بی‌ارزش جلوه می‌دهد. مخاطبی که پس از پایان سمینار به زندگی عادی بازمی‌گردد و می‌بیند «جهش» رخ نداده، نه ساختار وعده را زیر سؤال می‌برد و نه آموزگار را، بلکه خودش را مقصر می‌داند.

نویسنده سپس به تضاد درونی پیام رابینز می‌پردازد. از یک سو، او بر «قدرت نامحدود درون» تأکید می‌کند؛ از سوی دیگر، مخاطب را به حضور مکرر در سمینارها، خرید محصولات جدید و ارتقای سطح دسترسی دعوت می‌کند. این تضاد نشان می‌دهد که استقلال وعده‌داده‌شده، هرگز قرار نیست تحقق یابد. وابستگی عاطفی و تکرار تجربه هیجانی، موتور اقتصادی این مدل است.

فصل چهارم همچنین به شیوه رابینز در استفاده از روایت‌های موفقیت می‌پردازد. داستان‌های دگرگونیِ چشمگیر، بدون بررسی زمینه‌ها، شرایط خاص یا شکست‌های پنهان، به‌عنوان شواهد کارآمدی ارائه می‌شوند. این روایت‌ها نه برای آموزش، بلکه برای برانگیختن حس حسادتِ الهام‌بخش به کار می‌روند: «اگر او توانست، تو هم می‌توانی». اما وقتی «نمی‌توانی»، شکست شخصی تلقی می‌شود، نه شکست الگو.

سالرنو به‌صراحت می‌گوید که خطر اصلی رابینز در «دروغ گفتن» نیست، بلکه در بیش‌فروشی ایمان است. او امید را تا جایی متورم می‌کند که واقعیت دیگر توان حمل آن را ندارد. فاصله میان وعده و واقعیت، همان شکافی است که SHAM در آن رشد می‌کند.

در بخش پایانی فصل، نویسنده به افت‌وخیزهای محبوبیت رابینز اشاره می‌کند و نشان می‌دهد که این مدل، به‌شدت وابسته به تازگی، انرژی و باور جمعی است. هرگاه شور فروکش کند یا تناقض‌ها آشکار شوند، ایمان ترک برمی‌دارد و بازار به دنبال «تجربه شدیدتر» می‌گردد. به‌این‌ترتیب، چرخه افراط دائماً بازتولید می‌شود.

جمع‌بندی فصل چهارم این است که تونی رابینز، با تمام تفاوت‌های ظاهری‌اش با دیگر چهره‌ها، یکی از کامل‌ترین مصادیق SHAM است: تبدیل تغییر انسانی به تجربه‌ای نمایشی، پرهیجان و مصرف‌پذیر. او به مخاطب حس قدرت می‌دهد، بی‌آنکه ابزار پایدار برای اعمال آن قدرت فراهم کند.

نکات فصل چهارم:

1. تونی رابینز یک امپراتوری انگیزشی با درآمد سالانه تقریبی ۸۰ میلیون دلار را رهبری می‌کند.
2. او سمینارهای پرهزینه چند روزه را در محیط‌های مجلل برگزار می‌کند که شامل جلوه‌های ویژه چندرسانه‌ای و فروش گسترده محصولات جانبی است.
3. او فعالیت خود را با آموزش راه رفتن روی ذغال‌های داغ آغاز کرد، که یک ترفند فیزیکی است، نه تمرین تمرکز ذهنی.
4. فلسفه او (شرطی‌سازی نوروارتباطی) بر اهمیت مرتبط ساختن «درد عظیم» به باورهای قدیمی و «لذت عظیم» به باورهای توانمندساز جدید تأکید دارد.
5. علی‌رغم شکست‌های تجاری (مانند پروژهcom ) و شکایات (مانند نقض مقررات کمیسیون تجارت فدرال)، وفاداری پیروانش حفظ می‌شود، چرا که SHAM بر کسب و کار تکراری متکی است.

فصل پنجم. باید واقعاً بخواهی!

فصل پنجم نقطه‌ای است که سالرنو مکانیزم اصلی سرزنش قربانی در جنبش خودیاری را عریان می‌کند. او نشان می‌دهد که جمله به‌ظاهر انگیزشیِ «اگر واقعاً بخواهی، می‌توانی» در عمل، یکی از کارآمدترین ابزارهای مصون‌سازی SHAM در برابر نقد است.

نویسنده استدلال می‌کند که این گزاره نه یک توصیه اخلاقی، بلکه یک سازوکار ایدئولوژیک است. در این منطق، موفقیت همیشه نشانه «خواستنِ واقعی» است و شکست، بدون استثنا، به «نخواستنِ کافی» نسبت داده می‌شود. به این ترتیب، هیچ نتیجه‌ای نمی‌تواند آموزه را نقض کند؛ زیرا معیار سنجش، امری درونی، نامرئی و غیرقابل اثبات تعریف شده است.

سالرنو توضیح می‌دهد که جنبش خودیاری، با انتقال کامل مسئولیت نتیجه به وضعیت روانی فرد، عملاً خود را از هرگونه پاسخ‌گویی آزاد می‌کند. اگر روش جواب نداد، مسئله نه در روش، نه در مربی، نه در ساختار اجتماعی یا محدودیت‌های واقعی زندگی، بلکه در «باور»، «انگیزه» یا «تعهد درونی» مخاطب تعریف می‌شود. این دقیقاً همان نقطه‌ای است که SHAM به سیستم بسته تبدیل می‌شود.

یکی از محورهای مهم فصل، نقد روان‌شناسی عامه‌پسندِ مبتنی بر اراده مطلق است. سالرنو نشان می‌دهد که این گفتمان، پیچیدگی رفتار انسانی را نادیده می‌گیرد و عواملی مانند طبقه اجتماعی، سلامت روان، ساختار خانواده، تصادف، شانس، محدودیت‌های زیستی و شرایط بیرونی را یا حذف می‌کند یا کم‌اهمیت جلوه می‌دهد. در نتیجه، فرد نه‌تنها شکست می‌خورد، بلکه حق توضیح شکست را نیز از دست می‌دهد.

فصل پنجم همچنین به پیامدهای روانی این منطق می‌پردازد. مخاطبی که بارها تلاش کرده و به نتیجه نرسیده، به‌تدریج دچار احساس شرم، خودسرزنشی و فرسودگی می‌شود. اما به‌جای خروج از چرخه، اغلب عمیق‌تر در آن فرو می‌رود؛ زیرا باور می‌کند که مشکل از «درون خودش» است و برای اصلاح آن، به آموزش، سمینار یا کوچینگ بیشتری نیاز دارد. بدین ترتیب، شکست به محرک مصرف بیشتر تبدیل می‌شود.

سالرنو به‌طور خاص نشان می‌دهد که چگونه این گفتمان، هم‌زمان دو پیام متناقض را القا می‌کند:

از یک سو، به فرد گفته می‌شود که «همه‌چیز به خودت بستگی دارد»؛

و از سوی دیگر، او دائماً به متخصص، مربی، برنامه و سیستم وابسته‌تر می‌شود.

این تناقض حل‌نشده، یکی از ستون‌های اقتصادی SHAM است.

در بخش دیگری از فصل، نویسنده به زبان رایج در متون خودیاری توجه می‌کند: عباراتی مانند «مقاومت درونی»، «ترس ناخودآگاه»، «باور محدودکننده» و «خرابکاریِ خود». سالرنو نشان می‌دهد که این مفاهیم، بدون تعریف عملیاتی دقیق، به برچسب‌هایی تبدیل می‌شوند که هرگونه تردید یا انتقاد را به نقص شخصیتی مخاطب فرو می‌کاهند. پرسشگری، به‌جای فضیلت، به نشانه «آماده نبودن» تعبیر می‌شود.

نویسنده سپس به بُعد اخلاقی مسئله می‌پردازد. او استدلال می‌کند که گفتمان «باید واقعاً بخواهی» در ظاهر توانمندساز است، اما در عمل بی‌رحمانه و غیراخلاقی است؛ زیرا رنج واقعی انسان‌ها را به ضعف اراده تقلیل می‌دهد. بیماری، فقر، شکست شغلی، طلاق یا افسردگی، همگی می‌توانند به‌سادگی با یک جمله خنثی شوند: «اگر واقعاً می‌خواستی، درستش می‌کردی».

در جمع‌بندی فصل پنجم، سالرنو تأکید می‌کند که این منطق، نه‌تنها نادرست، بلکه برای بقای SHAM حیاتی است. تا زمانی که شکست همیشه به درون فرد نسبت داده شود، سیستم هرگز مجبور به اصلاح خود نمی‌شود. بدین‌سان، «خواستن» به ابزاری تبدیل می‌شود برای حفظ اقتدار، تضمین سود و خاموش کردن نقد.

نکات فصل پنجم:

1. تفکر ورزشی، کاربرد مفاهیم ورزشی در محیط‌های شرکتی است و میلیاردها دلار بودجه آموزشی شرکت‌ها را جذب می‌کند.
2. این فلسفه بر شعارهایی مانند «موفقیت یک انتخاب است» (Success Is a Choice) و اینکه «بازی» (شغل) اولویت دارد، تأکید می‌کند.
3. منتقدان معتقدند که این تفکر موفقیت را بسیار ساده‌سازی می‌کند و یک نگرش خطرناک «به هر قیمتی پیروز شو» را ترویج می‌کند که می‌تواند به فرسودگی شغلی و فرسایش اخلاقی در تجارت منجر شود. همچنین شواهد تجربی کافی برای اثربخشی آن در بهبود عملکرد وجود ندارد.

فصل ششم: مرا بفرست تو بازی، مربی؛ آماده‌ام پول بدهم

فصل ششم نقطه‌ای است که سالرنو در آن نشان می‌دهد SHAM از مرحله «باور» و «کاریزما» عبور کرده و به‌طور کامل وارد منطق بازار و مصرف شده است. اگر فصل‌های قبل پیامبران و پیام‌ها را کالبدشکافی می‌کردند، این فصل بر مخاطبِ مشتاقِ پرداخت تمرکز دارد؛ مخاطبی که داوطلبانه وارد بازی می‌شود و حتی برای آن صف می‌کشد.

نویسنده استدلال می‌کند که خودیاری مدرن، یک نیاز طبیعی انسانی را هدف می‌گیرد: میل به دیده‌شدن، هدایت‌شدن و «جدی گرفته شدن». ساختار سمینارها، کارگاه‌ها و برنامه‌های انگیزشی دقیقاً بر همین میل سوار است. مخاطب احساس می‌کند اگر پول بیشتری بپردازد، به سطح بالاتری از آگاهی، تعهد و «بازی واقعی» دست خواهد یافت. پرداخت پول، به‌تدریج نه هزینه، بلکه نشانه جدیت اخلاقی و شخصی تلقی می‌شود.

سالرنو نشان می‌دهد که چگونه خودیاری بازاری، از استعاره‌های ورزشی و نظامی استفاده می‌کند: «مربی»، «تمرین»، «تعهد»، «سطح حرفه‌ای». این زبان، فشار روانی ظریفی ایجاد می‌کند. کسی که نتیجه نمی‌گیرد، نه قربانی یک مدل معیوب، بلکه «بازیکنی کم‌انگیزه» معرفی می‌شود که هنوز «به اندازه کافی وارد بازی نشده است». بدین ترتیب، مسئولیت شکست کاملاً فردی‌سازی می‌شود.

یکی از نکات محوری فصل ششم، تحلیل پلکان پرداخت است. مخاطب با یک محصول نسبتاً ارزان وارد می‌شود، اما به‌سرعت با سطوح «پیشرفته‌تر»، «انحصاری‌تر» و «تحول‌آفرین‌تر» مواجه می‌گردد. هر مرحله به‌گونه‌ای طراحی شده که مرحله قبلی را ناکافی جلوه دهد. نتیجه، شکل‌گیری این احساس دائمی است که «تقریباً رسیده‌ام، فقط یک قدم دیگر مانده».

نویسنده تأکید می‌کند که این سازوکار، تصادفی نیست. در مدل  SHAM، پایان واقعی وجود ندارد. اگر فرد به نقطه رضایت برسد، چرخه مصرف متوقف می‌شود. بنابراین، نظام آموزشی-انگیزشی عمداً از تعریف معیار روشن «کافی بودن» طفره می‌رود. رشد، آگاهی و موفقیت همواره به افق نامعلومی حواله داده می‌شوند که فقط با پرداخت بعدی قابل دسترس است.

سالرنو در این فصل به نقش احساس شرم نیز می‌پردازد. وقتی فرد هزینه کرده، زمان گذاشته و انرژی عاطفی سرمایه‌گذاری کرده است، اعتراف به بی‌نتیجه بودن تجربه برایش دشوار می‌شود. به‌جای نقد سیستم، او اغلب نتیجه می‌گیرد که «خودم به اندازه کافی تلاش نکرده‌ام». این همان نقطه‌ای است که SHAM خود را تثبیت می‌کند: شکست، به انگیزه خرید بیشتر تبدیل می‌شود.

نویسنده همچنین نشان می‌دهد که چگونه فضای جمعی سمینارها، تصمیم‌های مالی را عقل‌زدایی می‌کند. تشویق جمعی، داستان‌های موفقیت، و فشار غیرمستقیم همسالان، پرداخت هزینه‌های سنگین را به کنشی طبیعی و حتی شجاعانه بدل می‌سازد. فرد نه فقط پول می‌دهد، بلکه احساس می‌کند «انتخاب درستی» کرده و از دیگران جلو افتاده است.

در جمع‌بندی، فصل ششم استدلال می‌کند که SHAM بدون مشتریِ مشتاقِ پرداخت نمی‌تواند دوام بیاورد. این جنبش، انسان را به مصرف‌کننده دائمیِ بهبود تبدیل می‌کند؛ کسی که همیشه در آستانه تغییر است، اما هرگز به آن نمی‌رسد. پرداخت پول، جای حل مسئله را می‌گیرد و «در بازی بودن» جایگزین «پیشرفت واقعی» می‌شود.

نکات فصل ششم:

1. مربیگری زندگی (Life Coaching) یک بخش روبه‌رشد اما به شدت فاقد مقررات در SHAM است (با حدود ۲۵ هزار مربی در آمریکا).
2. این خدمات اغلب به عنوان یک شکل قابل قبول از روان‌درمانی برای افرادی (به ویژه مردان) که از انگ‌های مشاوره سنتی پرهیز می‌کنند، عمل می‌کند.
3. مربیان اغلب فاقد صلاحیت‌ها و مدارک تحصیلی محکم در روانشناسی هستند.
4. تمرکز بر «آینده‌سازی» و حرکت سریع از A به B است، زیرا آمریکایی‌ها می‌خواهند باور کنند که تغییرات واقعی سریع و کوتاه مدت هستند.

فصل هفتم: نمایش‌های مرگبار: ظهور کارآفرینِ ضدقهرمان

فصل هفتم نقطه‌ای است که نقد سالرنو از سطح «فرهنگی–روانی» عبور می‌کند و به نقد ساختاریِ سرمایه‌داریِ خودیاری می‌رسد. در این فصل، تمرکز از پیامبران مشهور برداشته می‌شود و بر نوع جدیدی از بازیگر گذاشته می‌شود: کارآفرین خودیاری؛ فردی که نه الزاماً کاریزماتیک است، نه رسانه‌ای در سطح دکتر فیل یا تونی رابینز، اما موتور واقعی گسترش SHAM محسوب می‌شود.

سالرنو توضیح می‌دهد که خودیاری در این مرحله وارد فاز «نمایش مرگبار» می‌شود؛ جایی که مرز میان کمک، تجارت، ریسک روانی و حتی ریسک جانی از بین می‌رود. کارآفرین ضدقهرمان کسی است که با زبان «تحول»، «چالش»، «شکستن مرزها» و «خروج از منطقه امن»، مخاطب را به تجربه‌هایی سوق می‌دهد که نه‌تنها پشتوانه علمی ندارند، بلکه گاه آشکارا خطرناک‌اند. اما چون در قالب رشد شخصی عرضه می‌شوند، از نظارت جدی می‌گریزند.

نویسنده نشان می‌دهد که این کارآفرینان چگونه از منطق استارتاپی استفاده می‌کنند: آزمون و خطا روی انسان‌ها، نه روی محصول. اگر تجربه‌ای آسیب‌زا باشد، شکست به گردن شرکت‌کننده انداخته می‌شود؛ اگر نتیجه‌ای مثبت گزارش شود، همان مورد استثنایی به ابزار بازاریابی تبدیل می‌گردد. در این مدل، ریسک خصوصی‌سازی می‌شود، سود اجتماعی می‌شود.

فصل هفتم تأکید می‌کند که این افراد عمداً خود را ضدقهرمان معرفی می‌کنند: «من هم مثل شما بوده‌ام»، «من سیستم را دور زده‌ام»، «من قواعد قدیمی را شکسته‌ام». این روایت، بی‌اعتمادی عمومی به نهادهای رسمی (علم، درمان، آموزش) را به سرمایه تبدیل می‌کند. مخاطب احساس می‌کند با پیوستن به این جریان، علیه ساختارهای فاسد می‌شورد، در حالی که در عمل وارد ساختاری بی‌قاعده‌تر و پاسخ‌ناپذیرتر می‌شود.

سالرنو به‌طور خاص به حذف تدریجی اخلاق حرفه‌ای در این فضا اشاره می‌کند. چون این افراد خود را «درمانگر» یا «روان‌شناس» معرفی نمی‌کنند، از الزامات قانونی و اخلاقی معاف می‌شوند؛ اما در عمل، دقیقاً با عمیق‌ترین لایه‌های روان انسان کار می‌کنند. نتیجه، وضعیتی خاکستری است که در آن، قدرت وجود دارد، اما مسئولیت نه.

یکی از نکات محوری فصل، مفهوم «نمایش» است. این برنامه‌ها عمداً طوری طراحی می‌شوند که شدید، شوک‌آور و به‌یادماندنی باشند: تحقیر جمعی، فشار روانی، اعتراف‌های عمومی، واداشتن افراد به تصمیم‌های ناگهانی. هدف، نه یادگیری پایدار، بلکه خلق لحظه‌ای است که بعدها در تبلیغات بازتولید شود. تجربه انسانی به محتوا تبدیل می‌شود.

نویسنده هشدار می‌دهد که وقتی خودیاری به این مرحله می‌رسد، دیگر صرفاً بی‌فایده یا فریبکار نیست، بلکه بالقوه آسیب‌زاست. افراد آسیب‌پذیر، با این تصور که «اگر سخت‌تر تحمل کنند، قوی‌تر می‌شوند»، وارد موقعیت‌هایی می‌شوند که نه برایشان طراحی شده و نه راه خروج امنی دارد. شکست، شرم و گاه فروپاشی روانی، پیامدهای پنهان این نمایش‌هاست.

در جمع‌بندی، فصل هفتم نشان می‌دهد که SHAM در نهایت به جایی می‌رسد که «کمک به انسان» کاملاً تابع منطق نمایش و سود می‌شود. کارآفرین ضدقهرمان، نه ناجی است و نه حتی پیامبر؛ او مدیر تجربه است، تجربه‌ای که هرچه شدیدتر و مرزی‌تر باشد، فروش‌پذیرتر است.

فصل هفتم:

1. این پدیده شامل افرادی است که از فعالیت‌های جنایی یا گذشته ناخوشایند خود سود می‌برند و آن را به یک پلتفرم انگیزشی تبدیل می‌کنند (مانند اراذل و اوباش سابق یا مجرمان یقه‌سفید).
2. این داستان‌ها جذابیت دارند زیرا حس «فرصت دوم» در آمریکا را ارضا می‌کنند و این فرض را تقویت می‌کنند که صرف زنده ماندن از یک مصیبت (حتی خودخواسته) فرد را برای آموزش دیگران واجد شرایط می‌کند.
3. نگرانی وجود دارد که این سخنرانان ممکن است ناخواسته سبک زندگی جنایی گذشته خود را جذاب جلوه دهند.

فصل هشتم: همه شما بیمارید

فصل هشتم نقطه ورود کتاب به پیامدهای اجتماعی و روانی SHAM است. اگر فصل‌های قبل نشان می‌دادند «چه کسانی» و «چگونه» این صنعت را ساخته‌اند، این فصل می‌پرسد:

این گفتمان با مخاطب چه کرده است؟

پاسخ سالرنو بی‌رحمانه است:

جنبش خودیاری، جامعه‌ای ساخته که در آن سالم بودن، استثنا و بیمار بودن، هنجار تلقی می‌شود.

نویسنده توضیح می‌دهد که یکی از پایه‌های اصلی SHAM، پزشکی‌سازی زندگی عادی است. احساس غم، اضطراب، تردید، خستگی، شکست عاطفی یا بی‌انگیزگی ــ که همگی بخش طبیعی تجربه انسانی‌اند ــ در گفتمان خودیاری به‌عنوان «نشانه اختلال»، «زخم حل‌نشده» یا «بیماری پنهان» بازتعریف می‌شوند. نتیجه این است که فرد، پیش از آنکه بفهمد چه مشکلی دارد، یاد می‌گیرد که حتماً مشکلی دارد.

سالرنو نشان می‌دهد که این گفتمان چگونه دامنه «بیماری» را بی‌وقفه گسترش می‌دهد. هر انسان سالم، بالقوه یک بیمارِ تشخیص‌داده‌نشده است. اگر احساس بدی داری، بیمار هستی؛ اگر احساس بدی نداری، احتمالاً آن را سرکوب کرده‌ای و باز هم بیمار هستی. این منطق دایره‌ای، راه خروج را می‌بندد و فرد را در وضعیت خودنظارتی وسواس‌گونه نگه می‌دارد.

در این فصل، نویسنده به‌طور خاص به تورم تشخیص‌ها می‌پردازد. مفاهیم روان‌شناختی که زمانی محدود، تخصصی و بالینی بودند، به زبان روزمره راه پیدا کرده‌اند. مردم خود و دیگران را با برچسب‌هایی چون «وابستگی»، «انکار»، «اختلال»، «زخم کودکی» و «سمّیت رابطه» تعریف می‌کنند، بی‌آنکه الزاماً فهم دقیقی از این مفاهیم داشته باشند. این زبان، به‌جای افزایش آگاهی، اغلب به برچسب‌زنی و کاهش مسئولیت شخصی منجر می‌شود.

سالرنو تأکید می‌کند که خودیاری مدرن، هویت «بیمار» را جذاب کرده است. بیمار بودن به فرد اجازه می‌دهد هم رنج خود را مشروع جلوه دهد و هم از او انتظار نرود مسئولیت کامل زندگی‌اش را بر عهده بگیرد. در این چارچوب، بهبود نه یک هدف نهایی، بلکه یک فرآیند بی‌پایان است؛ فرآیندی که هرگز اعلام پایان نمی‌شود، زیرا پایان آن به معنای خروج از بازار است.

نویسنده سپس به پیامد فرهنگی این وضعیت می‌پردازد: کاهش تاب‌آوری روانی. وقتی هر ناکامی به‌عنوان «نشانه بیماری» تعبیر می‌شود، تحمل رنج، صبر، انضباط و سازگاری ارزش خود را از دست می‌دهد. جامعه‌ای شکل می‌گیرد که به‌جای رشد از دل دشواری، به‌دنبال تشخیص، توجیه و درمان فوری است.

یکی از نکات تند فصل هشتم، نقد این ایده است که «فهمیدن علت روانی یک مشکل، معادل حل آن است». سالرنو می‌گوید خودیاری مردم را به تحلیل بی‌پایان گذشته تشویق می‌کند، بی‌آنکه الزاماً تغییری در رفتار امروز رخ دهد. دانستن اینکه «چرا این‌گونه شده‌ایم»، جایگزین این پرسش می‌شود که «حالا چه باید کرد». نتیجه، خودآگاهی بدون کنش است.

در پایان فصل، نویسنده هشدار می‌دهد که وقتی یک فرهنگ، اعضای خود را به‌طور پیش‌فرض بیمار می‌بیند، پیامدهای سیاسی و اجتماعی هم اجتناب‌ناپذیر است: شهروندان به‌جای کنشگران مسئول، به مراجعان دائمی تبدیل می‌شوند؛ افرادی که بیشتر به «درمان» نیاز دارند تا مشارکت، تصمیم و مسئولیت.

جمع‌بندی فصل هشتم روشن و نگران‌کننده است؛ SHAM نه‌تنها مشکل افراد را حل نکرده، بلکه تعریف انسان سالم را تضعیف کرده است. در این جهان‌بینی، سالم بودن یک وضعیت موقت و مشکوک است، اما بیمار بودن یک هویت پایدار و قابل فروش.

نکات فصل هشتم:

1. جنبش بازیابی (بر اساس ۱۲ قدم) با تعریف طیف گسترده‌ای از رفتارها (مانند وابستگی مشترک، خرید وسواسی، اعتیاد به رابطه جنسی) به عنوان بیماری یا اختلال، به شدت مورد احترام قرار گرفته است.
2. انتقادات حاکی از آن است که شواهد محکمی برای اثربخشی برنامه‌هایی مانند انجمن الکلی‌های گمنام (AA) وجود ندارد؛ یک مطالعه هاروارد نشان داد الکلی‌هایی که به AA نمی‌روند، شانس بیشتری برای ترک اعتیاد دارند.
3. مدل بیماری این پیام را منتقل می‌کند که فرد «همیشه در حال بهبودی است» و هرگز «بهبود نمی‌یابد»، و احساس گناه را در مورد رفتارهای گذشته از بین می‌برد.
4. این جنبش به فرهنگ سرزنش دامن می‌زند، جایی که مشکلات شخصی و اجتماعی را توجیه می‌کند و مسئولیت شخصی را تضعیف می‌نماید.

 

فصل نهم: در جست‌وجوی عشق… در همه پایگاه‌های اشتباه؟

فصل نهم به یکی از پرفروش‌ترین و در عین حال آسیب‌زاترین شاخه‌های صنعت خودیاری می‌پردازد: خودیاریِ روابط عاطفی و عشق. سالرنو در این فصل نشان می‌دهد که چگونه مفهوم پیچیده، متقابل و پرریسک «رابطه انسانی» در منطق SHAM به مجموعه‌ای از فرمول‌ها، تیپ‌بندی‌ها و نسخه‌های آماده تقلیل داده می‌شود.

نویسنده بحث را با این نکته آغاز می‌کند که بازار خودیاریِ روابط، اساساً بر یک پیش‌فرض ساده اما خطرناک بنا شده است: اگر رابطه شکست می‌خورد، حتماً یکی از طرفین «اشتباه اساسی» دارد که می‌توان آن را شناسایی و اصلاح کرد. این نگاه، رابطه را از یک فرآیند دوطرفه و پویا، به مسئله‌ای فردمحور و تکنیکی فرو می‌کاهد.

سالرنو نشان می‌دهد که کتاب‌ها و مربیان روابط، اغلب با ساختن تیپ‌های روان‌شناختی ساده‌شده (مردان این‌گونه‌اند، زنان آن‌گونه‌اند؛ افراد وابسته، افراد اجتنابی و …) به مخاطب این توهم را می‌دهند که با شناخت «الگو»، می‌تواند انسان دیگر را مدیریت یا پیش‌بینی کند. در این چارچوب، عشق نه یک تجربه انسانیِ زنده، بلکه مسئله‌ای قابل مهندسی تصویر می‌شود.

فصل نهم به‌طور خاص به نقد زبان رایج در خودیاری روابط می‌پردازد: زبانی مملو از «حق داشتن»، «مرزگذاری مطلق»، «اول خودت»، و «کسی که لیاقت تو را ندارد». سالرنو استدلال می‌کند که این گفتمان، هرچند در ظاهر توانمندساز است، اما در عمل تحمل ناکامی، سازش و ابهام را از افراد می‌گیرد. نتیجه، روابطی شکننده است که با اولین تعارض جدی فرو می‌ریزند.

نویسنده تأکید می‌کند که خودیاریِ روابط، اغلب شکست‌های عاطفی را نه به‌عنوان بخشی طبیعی از تجربه انسانی، بلکه به‌مثابه «نشانه نقص شخصیت» تفسیر می‌کند. این تفسیر، احساس گناه و اضطراب دائمی ایجاد می‌کند و مخاطب را به مصرف بیشتر محصولات خودیاری سوق می‌دهد. در اینجا نیز همان الگوی آشنا تکرار می‌شود: مسئله‌ای که خود صنعت آن را تشدید می‌کند، به منبع تقاضای پایدار تبدیل می‌شود.

یکی از نکات محوری فصل، نقد تصور «عشق بی‌زحمت» است. سالرنو نشان می‌دهد که چگونه SHAM ، رابطه موفق را نتیجه انتخاب درست، تکنیک صحیح یا «کار روی خود» معرفی می‌کند و نقش شانس، تفاوت‌های واقعی انسانی، فشارهای اقتصادی و محدودیت‌های اجتماعی را نادیده می‌گیرد. این ساده‌سازی، انتظارات غیرواقع‌بینانه می‌سازد و نارضایتی مزمن تولید می‌کند.

فصل نهم همچنین به صنعت همسریابی، مشاوره‌های فوری و برنامه‌های تلویزیونی روابط می‌پردازد و توضیح می‌دهد که این فضاها چگونه روابط را به نمایش، رقابت و مصرف سریع تبدیل می‌کنند. افراد تشویق می‌شوند دائماً گزینه‌های بهتر را جست‌وجو کنند، نه اینکه با واقعیت رابطه موجود درگیر شوند. در نتیجه، تعهد به‌عنوان «محدودیت» بازتعریف می‌شود، نه انتخاب آگاهانه.

در بخش پایانی، سالرنو نتیجه می‌گیرد که خودیاریِ روابط، به‌جای آموزش بلوغ عاطفی، اغلب خودمحوریِ اخلاقی را تقویت می‌کند. فرد یاد می‌گیرد که همواره خودش را محق بداند و دیگری را مسئله‌دار ببیند. این رویکرد نه‌تنها روابط را بهبود نمی‌دهد، بلکه امکان شکل‌گیری پیوندهای عمیق و پایدار را تضعیف می‌کند.

جمع‌بندی فصل نهم این است که SHAM در حوزه عشق و رابطه، با وعده «کنترل احساسات و تضمین خوشبختی»، انسان را از پذیرش واقعیت بنیادی روابط محروم می‌کند: این‌که عشق همواره با خطر، ابهام، ناکامی و نیاز به رشد مشترک همراه است. وقتی این واقعیت حذف شود، آنچه باقی می‌ماند فرمول‌هایی است که بیشتر می‌فروشند تا اینکه وصل کنند.

نکات فصل نهم:

1. جنبش خودیاری، به‌طور متناقض، با تأکید بر خوشبختی شخصی و طرد «هم‌وابستگی»[۲] به نرخ بالای طلاق در آمریکا کمک کرده است.
2. مشاوران روابط SHAM مانند جان گری کلیشه‌های جنسیتی را تأیید می‌کنند، و کتاب‌هایی مانند «قوانین» [۳] تاکتیک‌های ظالمانه و فریبکارانه‌ای را برای یافتن شریک ترویج می‌کنند.
3. این رویکرد، روابط را برنامه‌ریزی‌شده و مکانیکی می‌کند و از عشق واقعی و خودانگیختگی می‌کاهد.

فصل دهم: من خوبم، تو… خوب را دوباره چطور هجی می‌کنند؟

فصل دهم یکی از فصل‌های کلیدی کتاب است، چون سالرنو در آن نشان می‌دهد که SHAM چگونه حتی زبان سلامت روان و روابط انسانی را از معنا تهی می‌کند. عنوان فصل ارجاعی کنایه‌آمیز به کتاب مشهور «من خوبم، تو خوبی» دارد؛ کتابی که زمانی نوید رهایی روانی می‌داد، اما در روایت سالرنو، به نماد سطحی‌سازی افراطیِ روان‌شناسی تبدیل شده است.

نویسنده استدلال می‌کند که جنبش خودیاری، مفاهیمی مانند «خوب بودن»، «سلامت روان»، «روابط سالم» و «خودپذیری» را به شعارهایی مبهم و غیرقابل سنجش تقلیل داده است. در این گفتمان، «خوب بودن» دیگر یک وضعیت پیچیده، نسبی و وابسته به شرایط نیست؛ بلکه به یک برچسب فوری تبدیل می‌شود که یا داری یا نداری. نتیجه این است که انسان‌ها نه در مسیر رشد، بلکه در وضعیت دائمیِ ارزیابی خود قرار می‌گیرند.

سالرنو توضیح می‌دهد که این زبان جدید، ظاهراً مهربان و غیرقضاوتی است، اما در عمل نوعی قضاوت پنهان و دائمی را تحمیل می‌کند. وقتی همه «باید خوب باشند»، هر تجربه درد، تردید، خشم یا شکست به نشانه «خوب نبودن» تعبیر می‌شود. در چنین فضایی، رنج نه بخشی طبیعی از زندگی، بلکه نقص شخصیت تلقی می‌شود.

یکی از محورهای اصلی فصل دهم، نقد روابط انسانی در گفتمان خودیاری است. نویسنده نشان می‌دهد که روابط، به‌جای تعهد، صبر و تحمل متقابل، به پروژه‌هایی برای «رضایت فردی» تقلیل می‌یابند. اگر رابطه‌ای سخت شد، توصیه آماده این است: «سمّی است»، «برای تو خوب نیست»، یا «مانع رشد توست». این منطق، به‌جای حل تعارض، فرار از تعارض را فضیلت جلوه می‌دهد.

سالرنو تأکید می‌کند که خودیاریِ بازاری، با شعار «اول خودت»، به‌تدریج نوعی فردگرایی افراطی را نهادینه می‌کند که در آن، دیگران بیشتر به‌عنوان ابزار یا مانع دیده می‌شوند تا انسان‌هایی با پیچیدگی‌های مشابه. در این چارچوب، همدلی واقعی جای خود را به خودیاریِ خودمحور می‌دهد؛ جایی که رابطه فقط تا وقتی ارزش دارد که حال فرد را «بهتر» کند.

فصل دهم همچنین به مسئله زبان درمانی می‌پردازد. سالرنو نشان می‌دهد که واژگان تخصصی روان‌شناسی، وقتی بدون بافت بالینی و اخلاقی وارد فرهنگ عامه می‌شوند، کارکرد خود را از دست می‌دهند. اصطلاحاتی مانند «عزت نفس»، «مرزگذاری»، «پذیرش» و «رشد شخصی» به کلیشه‌هایی بدل می‌شوند که بیش از آنکه فهم ایجاد کنند، مسئولیت‌گریزی را توجیه می‌کنند.

نکته ظریف اما مهم فصل این است که این گفتمان، حتی امکان گفت‌وگوی انتقادی را محدود می‌کند. وقتی هر نقدی می‌تواند به‌عنوان «منفی‌نگری» یا «ناسالم بودن» برچسب بخورد، اختلاف نظر به آسیب روانی فروکاسته می‌شود. در نتیجه،SHAM  نه‌تنها فهم ما از «خوب بودن» را مخدوش می‌کند، بلکه توان تحمل اختلاف و پیچیدگی انسانی را نیز کاهش می‌دهد.

در جمع‌بندی، سالرنو می‌گوید فصل دهم نشان می‌دهد که خودیاریِ مدرن، با ساده‌سازی افراطی مفاهیم روانی، انسان را در وضعیت دائمیِ خودسنجی، خودسرزنشی و مقایسه نگه می‌دارد. «من خوبم، تو خوبی» در این روایت، دیگر یک پیام رهایی‌بخش نیست، بلکه پرسشی آزاردهنده است: اگر خوب نیستم، مشکل دقیقاً از کجاست؟

نکات فصل دهم:

1. حرکت عزت نفس در مدارس، که از SHAM نشأت گرفته، به افت شدید در نتایج آزمون‌های استاندارد تحصیلی (مانند SAT) مرتبط است.
2. این رویکرد بر احساسات بر تفکر و نتیجه غلبه کرده، و با هدف محافظت از احساسات کودکان، انتظارات را پایین می‌آورد و از رقابت اجتناب می‌کند.
3. عزت نفس واقعی از مواجهه و غلبه بر چالش‌های دشوار حاصل می‌شود، نه صرفاً از اینکه به فرد بگویند «تو خاص و فوق‌العاده‌ای.»
4. شواهد نشان می‌دهد که عزت نفس بالا لزوماً به شهروندان بهتر منجر نمی‌شود، و حتی ممکن است با رفتارهای مخرب (مانند خشونت) مرتبط باشد.

فصل یازدهم: بیمار، خودت خودت را درمان کن

فصل یازدهم نقطه‌ای است که سالرنو دیگر صرفاً به نقد چهره‌ها یا بازار خودیاری بسنده نمی‌کند، بلکه منطق نهایی و خطرناک SHAM را درونی‌شده نشان می‌دهد. اگر فصل‌های قبل درباره «پیامبران»، «صنعت» و «رسانه» بودند، این فصل درباره ذهن مخاطبی است که خود به مأمور اجرای SHAM تبدیل شده است.

سالرنو استدلال می‌کند که خودیاریِ مدرن، در آخرین مرحله تکاملش، دیگر حتی به مربی، درمانگر یا سخنران هم نیاز ندارد. پیام مرکزی آن ساده و در عین حال ویرانگر است:

اگر حالت خوب نیست، مشکل از خودت است؛ و اگر درست درمان نمی‌شوی، باز هم مشکل از خودت است.

در این منطق، فرد هم‌زمان در سه نقش قرار می‌گیرد: بیمار، درمانگر و قاضی. هیچ مرجع بیرونی‌ای باقی نمی‌ماند که بتواند شکست را به آن نسبت داد. نه ساختار اجتماعی، نه شرایط اقتصادی، نه محدودیت‌های واقعی زندگی. همه‌چیز به «نگرش»، «انتخاب» و «تلاش ناکافی» فرد فروکاسته می‌شود.

نویسنده توضیح می‌دهد که این درونی‌سازی، چگونه به‌ظاهر با زبان «مسئولیت‌پذیری» عرضه می‌شود، اما در عمل به سرزنش دائمی خود می‌انجامد. فرد یاد می‌گیرد به‌جای پرسش از اعتبار نسخه‌ها، از خودش بپرسد: «چرا به اندازه کافی مثبت نبودم؟ چرا به اندازه کافی نخواستم؟ چرا درست باور نکردم؟»

سالرنو تأکید می‌کند که این سازوکار، یکی از هوشمندانه‌ترین ترفندهای SHAM است. چون:

• آموزه‌ها غیرقابل آزمون‌اند؛
• شکست‌ها نامرئی می‌شوند؛
• و سیستم هرگز مسئولیتی نمی‌پذیرد.

در این مدل، حتی تردید کردن نشانه «ضعف» تلقی می‌شود. شک، مقاومت، یا پرسش انتقادی، نه حق عقلانی، بلکه مانع «رشد شخصی» معرفی می‌شود. به این ترتیب، تفکر انتقادی به بیماری بدل می‌شود.

فصل یازدهم نشان می‌دهد که خودیاری چگونه مرز میان «درمان» و «خودکنترلی افراطی» را از بین می‌برد. فرد موظف است دائماً احساسات، افکار، انگیزه‌ها و واکنش‌های خود را پایش و اصلاح کند. زندگی به پروژه‌ای بی‌پایان از خودنظارت تبدیل می‌شود؛ پروژه‌ای که هیچ نقطه پایان یا رضایت ندارد.

نویسنده این وضعیت را نوعی «درمان‌زدگی» می‌نامد: حالتی که در آن، انسان دیگر اجازه ندارد صرفاً خسته، غمگین، سردرگم یا ناموفق باشد. هر حالت منفی فوراً به نشانه یک نقص درونی تفسیر می‌شود که باید اصلاح شود. نتیجه، فرسودگی روانی در لباس رشد شخصی است.

سالرنو در بخش پایانی فصل، به تناقض نهایی SHAM اشاره می‌کند:

جنبشی که ادعا می‌کند انسان را قوی‌تر، مستقل‌تر و خودبسنده‌تر می‌کند، در عمل او را تنها، مضطرب و دائماً بدهکار به خودش رها می‌کند. فرد نه از دیگران کمک می‌خواهد، نه ساختارها را نقد می‌کند، نه حتی به شکست به‌عنوان تجربه‌ای انسانی نگاه می‌کند. او فقط خودش را مقصر می‌داند.

جمع‌بندی فصل یازدهم این است که خطر نهایی  SHAM، بیرونی نیست؛ درونی است. وقتی پیام جنبش کاملاً جذب ذهن فرد شود، دیگر نیازی به پیامبر، سمینار یا کتاب جدید نیست. سیستم کار خود را کرده است و انسان، داوطلبانه به نگهبان و شکنجه‌گر روانی خویش تبدیل می‌شود.

نکات فصل یازدهم:

1. SHAM با ترویج توانمندسازی شخصی، به رشد پزشکی جایگزین کمک کرد، زیرا مردم باور می‌کنند که اراده و روان آنها می‌تواند بیماری‌های فیزیکی را درمان کند.
2. این صنعت (که میلیاردها دلار جذب می‌کند) بر اساس شبه‌علم، شهادت‌های شخصی، و عدم وجود شواهد علمی قوی است.
3. منتقدان هشدار می‌دهند که «هیچ پزشکی جایگزینی وجود ندارد؛ یا علم ثابت‌شده است یا علم اثبات‌نشده»، و پزشکی جایگزین می‌تواند خطرناک باشد، زیرا بیماران را از درمان‌های متعارف بازمی‌دارد.

نتیجه‌گیری: جامعه‌ای بر پایه SHAM

در بخش نتیجه‌گیری، سالرنو از نقد اشخاص و نمونه‌ها فاصله می‌گیرد و تصویر کلان‌تری ترسیم می‌کند: SHAM  دیگر صرفاً یک صنعت یا جنبش نیست، بلکه به یک الگوی اجتماعی بدل شده است. جامعه‌ای شکل گرفته که مفروضات خود را نه بر اساس واقعیت، تجربه انباشته یا مسئولیت‌پذیری، بلکه بر پایه زبان خودیاریِ بازاری سامان می‌دهد.

نویسنده استدلال می‌کند که SHAM به‌تدریج تعریف ما از «انسان سالم» را تغییر داده است. در این الگو، انسان سالم کسی نیست که توان مواجهه با دشواری‌ها، پذیرش محدودیت‌ها و عمل تدریجی داشته باشد؛ بلکه کسی است که دائماً در حال «کار روی خود» است، همواره احساس کمبود دارد و تصور می‌کند هنوز به نسخه «واقعی» یا «بهتر» از خود نرسیده است. سلامت روانی جای خود را به پروژه بی‌پایانِ خوداصلاح‌گری داده است.

سالرنو تأکید می‌کند که یکی از پیامدهای خطرناک این وضعیت، روان‌پزشکی‌سازی زندگی روزمره است. ناراحتی، غم، شکست، تردید و خستگی ـ که اجزای طبیعی تجربه انسانی‌اند ـ به‌عنوان نشانه‌های اختلال، آسیب یا «کار ناتمام درون» بازتعریف می‌شوند. در چنین جامعه‌ای، رنج نه امری قابل تحمل، بلکه خطایی قابل اصلاح تلقی می‌شود؛ خطایی که برای آن همیشه محصول، برنامه یا مربی تازه‌ای وجود دارد.

نویسنده سپس به پیامدهای اخلاقی SHAM می‌پردازد. وقتی همه‌چیز به «درون فرد» تقلیل داده می‌شود، ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی از تیررس نقد خارج می‌شوند. فقر، نابرابری، فشار کاری، بی‌ثباتی اجتماعی و خشونت ساختاری، به مشکلات «نگرش» یا «باور» فرد فروکاسته می‌شوند. نتیجه، جامعه‌ای است که قربانی را مسئول رنج خود می‌داند و از اصلاح ساختارها شانه خالی می‌کند.

سالرنو همچنین نشان می‌دهد که  SHAM، بر خلاف ادعایش، به استقلال فردی منجر نمی‌شود. برعکس، افراد هرچه بیشتر در این منطق غرق می‌شوند، وابستگی‌شان به «راهنماها»، «کارشناسان»، «کوچ‌ها» و «نسخه‌ها» افزایش می‌یابد. خودمختاری جای خود را به اتکای دائمی به مرجع بیرونی می‌دهد؛ مرجعی که پاسخ را همیشه آماده دارد، اما مسئولیت پیامدها را نمی‌پذیرد.

در بخش پایانی، نویسنده تأکید می‌کند که خطر اصلی SHAM نه در اغراق‌هایش، بلکه در عادی‌سازی دروغ‌های کوچک اما مداوم است. جامعه‌ای که به این منطق خو بگیرد، به‌تدریج توان تشخیص وعده واقعی از وعده توخالی را از دست می‌دهد. زبان، معنا و حتی مفهوم «کمک» دچار فرسایش می‌شود.

سالرنو نتیجه می‌گیرد که خروج از SHAM نه با نفی کامل خودیاری، بلکه با بازگشت به چند اصل ساده اما دشوار ممکن است: پذیرش محدودیت انسان، تفکیک رنج طبیعی از اختلال، اولویت دادن به عمل تدریجی بر هیجان لحظه‌ای، و مهم‌تر از همه، بازگرداندن مسئولیت از صنعت به خودِ زندگی واقعی.

جمع‌بندی نهایی کتاب روشن است: جامعه‌ای که بر پایه SHAM بنا شود، ممکن است پر از حرف‌های امیدبخش باشد، اما در عمل انسان‌هایی ناتوان‌تر، مضطرب‌تر و وابسته‌تر تولید می‌کند. رهایی از این وضعیت، نیازمند شجاعتِ کنار گذاشتن توهم «راه‌حل سریع» و بازپذیرفتن دشواریِ رشد واقعی است.

نکات نتیجه‌گیری:

1. جامعه آمریکا در تصویر دو قطبی SHAM (قربانی‌سازی و توانمندسازی) بازسازی شده است و هزینه اجتماعی و اقتصادی آن به تریلیون‌ها دلار می‌رسد.
2. این جنبش فرهنگی مانند «کوه یخ زیر آب» است، که بر تقریباً همه جنبه‌های زندگی آمریکایی، از محل کار و مدارس گرفته تا سیاست و خدمات درمانی، تأثیر گذاشته است.
3. SHAM با ترویج ساده‌سازی مسائل پیچیده و تقویت احساس قربانی بودن، زمینه را برای ظهور عوام‌فریبان[۴] فراهم کرده است که برای کسب قدرت سیاسی، احساسات آسیب‌پذیر مردم را هدف قرار می‌دهند.

تناقض اصلی SHAM این است که در یک سیستم رقابتی بسته، وعده موفقیت برای همه غیرممکن است (برای هر برنده، یک بازنده وجود دارد)، و تلاش برای دستیابی به «خوشبختی دائم» بر اساس منطق غیرواقعی، در نهایت منجر به پریشانی و ناامیدی می‌شود.

[۱] sequelization

[۲] codependency

[۳] The Rules

[۴] demagogues