معنویت‌های نوظهور پدیده‌ای پیچیده هستند که در سال‌های اخیر به دلیل تغییرات اجتماعی، فرهنگی و تکنولوژیکی رشد چشمگیری داشته‌اند.
یکی از جنبه‌های مورد بحث در این معنویت‌ها، نگاه ابزاری به دین است که می‌تواند به آسیب‌های مختلفی منجر شود. نگاه ابزاری به دین، به معنای استفاده از آموزه‌ها، مناسک و باورهای دینی به عنوان وسیله‌ای برای رسیدن به اهداف و منافع غیردینی و دنیوی است، به گونه‌ای که خود دین و حقیقت متعالی آن، در درجه دوم اهمیت قرار می‌گیرد و تنها کارکرد آن، خدمت به این اهداف بیرونی است. در این دیدگاه، هدف اصلی، دستیابی به یک نتیجه مادی یا روانشناختی است و دین صرفاً به عنوان یک ابزار کارآمد برای تسریع یا تضمین این نتیجه دیده می‌شود، نه یک راه برای رسیدن به بندگی و تقرب به حق.
این اهداف می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
- کسب آرامش و تسکین روان: بسیاری از افراد در دنیای پرهیاهوی امروز به دنبال راهی برای کاهش استرس، اضطراب و رسیدن به آرامش درونی هستند. معنویت‌های نوظهور با ارائه آموزه هایی از دین به عنوان تکنیک هایی که می تواند انسان را به این هدف برساند، استفاده ایی ایزاری از دین می کنند. به عنوان مثال ذکر گفتن یا زیارت رفتن منبعی از انرژی برای رسیدن به آرامش معرفی می کنند.
- افزایش موفقیت و ثروت: برخی از معنویت‌های نوظهور، دین را به عنوان ابزاری برای جذب موفقیت مالی، شغلی و اجتماعی معرفی می‌کنند. در این دیدگاه، باورها و اعمال دینی به عنوان فرمول‌هایی برای رسیدن به خواسته‌ها و اهداف مادی به کار گرفته می‌شوند.
- بهبود روابط اجتماعی و کاری: بعضی از این معنویت‌ها به افراد یاد می‌دهند که چگونه با استفاده از اصول معنوی، روابط خود را با دیگران بهبود بخشند و در محیط کار و اجتماع موفق‌تر باشند. در اینجا نیز دین به ابزاری برای کنترل و مدیریت روابط انسانی تقلیل می‌یابد.
- خودشکوفایی و توسعه فردی: میل به خودشکوفایی و رسیدن به پتانسیل‌های درونی، از نیازهای اساسی انسان مدرن است. معنویت‌های نوظهور با تأکید بر تمرینات خودشناسی، رشد شخصی و کشف استعدادها، دین را به ابزاری برای رسیدن به این هدف تبدیل می‌کنند.
آسیب‌شناسی نگاه ابزاری به دین
نگاه ابزاری به دین، هرچند ممکن است در کوتاه‌مدت به برخی افراد کمک کند، اما در بلندمدت می‌تواند آسیب‌های جدی به فرد و جامعه وارد کند:
- سطحی‌شدن دین و معنویت: وقتی دین به ابزاری برای رسیدن به اهداف بیرونی تبدیل می‌شود، از عمق و معنای اصلی خود تهی می‌گردد. تمرکز بر منافع شخصی و کوتاه‌مدت، مانع از درک ابعاد عمیق‌تردین می‌شود.
- استثمار معنوی: برخی رهبران و مبلغان معنویت‌های نوظهور ممکن است از نیازهای روحی و روانی افراد سوءاستفاده کرده و با وعده‌های دروغین، آنان را به شرکت در کارگاه‌ها، خرید محصولات و صرف هزینه‌های گزاف ترغیب کنند.
- فردگرایی افراطی: تأکید بیش از حد بر خودشکوفایی و اهداف شخصی، می‌تواند منجر به نادیده‌گرفتن ابعاد اجتماعی، اخلاقی و مسئولیت‌پذیری در قبال دیگران شود. دین از یک پدیده اجتماعی و جمعی به یک موضوع کاملاً فردی تقلیل می‌یابد.
- تضعیف بنیان‌های اخلاقی: در نگاه ابزاری، اخلاق دینی نه به دلیل ارزش ذاتی خود، بلکه به دلیل تأثیر آن در رسیدن به منافع شخصی رعایت می‌شود. این رویکرد می‌تواند بنیان‌های اخلاقی جامعه را تضعیف کرده و به ترویج فرصت‌طلبی منجر شود.
- آسیب به شناخت صحیح نسبت به ادیان توحیدی: نگاه ابزاری در معنویت‌های نوظهور، می‌تواند با تقلیل دین به مجموعه‌ای از تکنیک‌ها و فرمول‌ها، به شناخت صحیح ادیان توحیدی که بر ایمان، اخلاق، ایثار و تعهد به یک حقیقت متعالی تأکید دارند، آسیب برساند.
نتیجه‌گیری
معنویت‌های نوظهور به عنوان دست آور و چالش دنیای مدرن دین را به عنوان ابزاری برای اهداف خود در نظر می گیرد که این نگاه ابزاری به دین در آنها، می‌تواند به سطحی‌شدن معنویت، استثمار افراد، فردگرایی افراطی، سرخوردگی و تضعیف بنیان‌های اخلاقی منجر شود. برای جلوگیری از این آسیب‌ها، لازم است افراد با آگاهی و بصیرت به سراغ معنویت رفته و از گرفتار شدن در دام نگاه ابزاری به دین پرهیز کنند.
علی سنجابی شیرازی
