میرزا یحیی صبح ازل کیست؟
انشعاب در بابیت و پیدایش ازلیه و بهائیت
در اکثر کتبی که به تاریخ بهائیت پرداخته اند آمده است که بعد از باب بابیت به دو شعبه ازلی و بهائی تقسیم شد اما به طور واضح به این که چرا ادامه بابیت به اینجا رسید تحلیل واضحی ارائه نشده است .
میرزا حسینعلی بها و برادر کوچکترش میرزا یحیی صبح ازل هیچکدام بین بابیان چهره های مطلوب برای جانشینی باب و رهبری بابیان نبودند استاد محیط طباطبائی در این باره می نویسد :
در اسناد رسمی و تواریخ چاپی و خطی قدیم که در آن از حوادث مربوط به تاریخ قدیم بابیه سخن رفته است هنوز از میرزا یحیی نوری نامی ندیده ایم و از برادر بزرگش حسینعلی هم مانند یک فرد بابی عادی یاد کرده اند که در جریان هیچ یک از حوادث مهم مربوط به دوران حیات و بعد از ممات سید باب این دو برادر متعهد عمل مهمی نبوده و مسئولیتی بر عهده نداشته اند. ([۱])
میرزا یحیی صبح ازل کیست؟ بلکه این شیخ علی عظیم است که بابیان او را به عنوان جانشین باب می شناسند
«… از مجموع آثار واحوال ،بدین نکته پی برد که بعد از هلاکت بصیر یا سیدکور هندی به دست شاهزاده ایلدرم میرزای قاجار حاکم بروجرد که با برخی از بابیان سروسری داشت ریاست بابیه بی منازع بر عظیم قرار گرفت و دیگر دستورات او برای همگنان درحکم وظایف مذهبی بود. »([۲])
اما بعد از اعدام عظیم مسئله رهبری بابیان به عنوان یک موضوع مهم باقی بود و باید برای آن فکری میشد، میرزا حسینعلی در فکر ریاست بابیان بعد از باب بود اما به دلایل زیر فعلا نمی توانست در این جایگاه قرار گیرد : میرزا یحیی صبح ازل کیست؟
- عدم امادگی بابیان برای پذیرش وی
- وجود افراد مزاحم
- خطرات احتمالی
عباس افندی پسر بزرگ میرزا حسینعلی نوری در این باره می نویسد :
«…نظر به بعضی ملاحظات شخص خارجی را مصلحت ندانستند، قرعهء این فال را بنام برادر بهاءالله، میرزا یحیی، زدند». ([۳])
ب) میرزا یحیی صبح ازل کیست؟
یحیی اَزَل – فرزند میرزا عباس بزرگ نوری از همسر صیغه ای او به نام کوچک خانم کرمانشاهی است. وی نابرادری میرزا حسینعلی بهاء و مشهور به ازل و صبح ازل می باشد (اَزَل به حساب ابجد برابر با یَحیی است). در ۱۲۴۶ هجری قمری متولد شد وی خود را وصی باب خواند او همراه با برادرش از ایران به عراق تبعید شد و پس از دوازده سال اقامت در عراق به استانبول و از آنجا به ادرنه تبعید شد درگیریهای او با برادرش میرزا بها باعث شد دولت عثمانی او را از این شهر از ادرنه به قبرس تبعید کند او در ۱۳۳۰ هجری برابر ۱۹۱۲ میلادی در «ماغوسا» یا «فاماگوستا» ی قبرس فوت کرد . میرزا یحیی صبح ازل کیست؟
از القاب او نزد ازلیها «وحید» -«ثمره» و «مرآت» است و به قلم خودش «وجه»-« نور» و عبد الذکر و میرزا حسینعلی بهاء او را «مطلع اعراض» -«حیّه رقطا » -«شیطان» وغیره نامید ([۴]) میرزا یحیی صبح ازل کیست؟
مرحوم علامه محمد قزوینی در بیوگرافی میرزا یحیی صبح ازل به دلیل اختلافات ازل با بها پرداخته و نوشته است :
«…زعیم الدوله در ص ۳۳۶ از همان کتاب ([۵]) شرح جامعی راجع به روابط بین صبح ازل و بهاءاﷲ از اول عمر تا افتراق ایشان از حیث عقیده و طریقه و سپس نفی ایشان به قبرس و عکا نگاشته که چون بسیار روشن و مختصر و مفید است مناسب دانستیم ترجمه آن را عیناً در ذیل بدست دهیم ، مولف مزبور پس از مبلغی صحبت از بهاء و ازل گوید: این جا نکته مهمی است که حتماً باید اشاره ای بدان بنمائیم و آن این است که میرزا یحیی صبح ازل و حزب او موسوم به ازلیان و جمیع ایرانیان همه به اتفاق آراء گویند که باب مدتی قبل از قتل خود میرزا یحیی مذکور را بسمت وصی خود تعیین نمود و ورقه توصیه را به خط خود نوشت و مهر نمود و به مقتضای این وصیت نامه میرزا یحیی را خلیفه بعد از خود تعیین نمود و سپس برادر بزرگتر او بهاءاﷲ را وکیل و قیم بر او قرار داد و او را به محجوب ساختن برادرش و اخفاء او از چشم های مردم چه موافقین چه مخالفین مامور ساخت تا آنکه ازسوء قصد مردم در پناه باشد. پس بهاءاﷲ در تنفیذ امر باب کوشید و برادرش را از چشم های دشمنان و دوستان پنهان ساخت و خود به نیابت از جانب او با مردم مخاطبه و مکاتبه مینمود و مردم نیز با خود او به عنوان اینکه نایب و وکیل از جانب برادرش صبح ازل میباشد مخاطبه و مکاتبه مینمودند و چون بهاءاﷲ به بغداد نفی شد میرزا یحیی نیز به جانب او رفت و از ابصار مانند سابق خود را محجوب ساخت و در عراق و استانبول و ادرنه حال وی با برادرش بهاءاﷲ به همین نحو بود تا آنکه در این شهر اخیر از خواب غفلت خود بیدار گشت و دید که امر از دست او بیرون رفته است و بهاءاﷲ خود مستقلاً زمام ریاست و نیابت و خلافت از جانب باب را بدست گرفته لهذا با برادر از در مخاصمت و منازعت و مخالفت درآمد تا آنکه دولت عثمانی با سفارت ایران در استانبول به اتفاق هم قرار دادند که دو برادر و اتباعشان را به عکا و قبرس نفی نمایند و همین کار را هم کردند….صبح ازل در روز شنبه یازدهم جمادی الاولی سنه ۱۳۳۰ هَ . ق . مطابق ۲۹ اوریل ۱۹۱۲ م . در سن هشتاد و دو سالگی شمسی در شهر فاماگوستا (ماغوسا) شهر مرکزی جزیره قبرس که وی در آنجا چهل و پنج سال بود که منفی بود وفات یافت ، و در یک میلی بیرون آن شهر مدفون شد. میرزا یحیی صبح ازل کیست؟
اغلب آثار و رسائل و تالیفات باب و صبح ازل به خط رضوان علی پسر صبح ازل در کتابخانه ملی پاریس موجود است ([۶])
جانشینان ازل
۱. هادی دولت آبادی
هادی دولت‌آبادی متولد ه ق ۱۲۴۷ در دولت‌آباد اصفهان و متوفای ۱۳۲۶ ه ق ملقب به اسم الله الودود از طرف صبح ازل رهبر شاخه ازلی بابیه و نماینده صبح ازل در ایران بود ([۷])میرزا یحیی صبح ازل میرزا هادی دولت آبادی ازلی مشهور را بعنوان وصیّ خویش برگزید ([۸]) ولی میرزا هادی قبل از میرزا یحیی صبح ازل درگذشت درباره او نوشته اند که : میرزا یحیی صبح ازل کیست؟
« میرزا هادی دولت آبادی و پسرانش…با آنکه ملبس به لباس روحانی بودند، اعتقادی به دین تشیع نداشتند و این لباس را بنا به مصالحی پوشیده بودند. در اصفهان صاحب املاک بسیاری بود اما به اتهام بابیگری مورد غضب آقا نجفی اصفهانی و ظل السلطان قرار گرفت تا آنجا که جمعی از مردم به هیجان آمده قصد حمله به خانه و کشتن میرزا هادی را داشتند که با مداخله کنسول روس ناموفق ماندند. خانواده دولت آبادی ناچار به مهاجرت از اصفهان شدند، میرزا هادی از راه عتبات به سفر حج رفت.
شیخ فضل الله نوری و بعضی از علمای دیگر که در ماجرای مشروطه به قم مهاجرت کردند، همواره با خانواده دولت آبادی کدورت داشته‌اند. سید عبدالله بهبهانی نیز از جمله کسانی بود که مسئله «بابی» بودن دولت آبادی ها را سر زبان ها انداخت. میرزا هادی اهل قلم بوده وکتابی هم در شرح مظالم ظل السلطان و کتاب فصل الکلام را در رد بر بهائیت نوشته و نسخه اصل را برای میرزا حسینعلی فرستاده است…» ([۹]) میرزا یحیی صبح ازل کیست؟
۲. میرزا یحیی دولت آبادی
پس از میرزا هادی دولت آبادی پسرش میرزا یحیی به جانشینی وی رسید ([۱۰]) او تحصیل کرده حوزه نجف بود و از درس میرزاى شیرازى و محمدتقى شیرازى بهره برده بود در تهران نیز در محضر میرزا ابوالحسن زواره اى اردستانى، معروف به میرزاى جلوه به تحصیل پرداخت.او موسس مدرسه ادب تهران بود در دوره استبداد صغیر محمدعلی شاه به عنوان یکی از عوامل ایجاد فتنه شناخته شد و به استانبول تبعید شد ([۱۱]) پس از انعقاد قرارداد ۱۹۱۹م وثوق الدوله با انگلستان به مخالفت با قرارداد مزبور برخواست. ([۱۲]) از ۱۲۸۸ه.ش. تا ۱۲۹۰ه.ش نماینده کرمان در دوره دوم مجلس شورای ملی ایران و از ۱۳۰۲ه.ش. تا ۱۳۰۴ه.ش در دوره پنجم مجددا نماینده مجلس شد و این بار از اصفهان. در همین مجلس یکی از پنج نماینده‌ای بود که با انقراض قاجاریه و پیدایش سلطنت پهلوی، به دلیل واهمه از ایجاد دیکتاتوری جدید مخالفت کرد. اما بعدا از مدافعان رضاخان شد و به تایید سیاستهای او پرداخت او در کتاب «حیات یحیی» با دفاع از کشف حجاب صدور فرمان و اجرای کشف حجاب را از کارهای سترگ رضاشاه پهلوی دانسته است و افتخار می کند که دختران خود را در جشن فارغ التحصیلی بدون پوشش اسلامی شرکت داده است ([۱۳]) میرزا یحیی صبح ازل کیست؟
حجت السلام و المسلمین علیرضا روزبهانی بروجردی مدیر مسئول موسسه مطالعات فرقه شناسی معراج
کانال رسمی موسسه معراج در ایتا
.[۱] پژوهشی از استاد محیط طباطبائی، ماهنامه “گوهر” سال ۶ شماره ۳ خرداد ۱۳۵۷ ،شماره مسلسل ۶۳ صفحات ۱۸۳-۱۷۸
.[۲] پژوهشی از استاد محیط طباطبائی، ماهنامه “گوهر” سال ۶ شماره ۳ خرداد ۱۳۵۷ ،شماره مسلسل ۶۳ صفحات ۱۸۳-۱۷۸
[۳] عبدالبهاء، مقاله شخصى سیاح ص ۳۷
[۴] نقل از نرم افزار نوزده هزار لغت منتشره در سایت پروژه های بهائی
[۵] منظور کتاب مفتاح باب الابواب
[۶] . وفیات معاصرین مجله یادگار سال پنجم شماره 4و۵
[۷] دانشنامه ایرانیکا
His father, Ḥājj Sayyed Mīrzā Hādī Dawlatābādī,reputed to have been leader of the Azalī Babis (q.v. i) in Persia.
[۸] شوقی ربانی، قرن بدیع ص ۴۶۵
[۹].http://www.rijaldb.com/fa/12293
[۱۰] . ناظم الاسلام کرمانی، محمد؛ تاریخ بیداری ایرانیان، به اهتمام علی اکبر سعیدی سیر جانی، چاپ۵، تهران، نشر پیکان، ۱۳۷۷، بخش اول، ص۶۴۹.
[۱۱] . برقعی، سید محمدباقر؛ سخنوارن نامی معاصر ایران، قم، نشر خرم، چ ۱، ۱۳۷۳، ج ۶، ص ۲۹۶۲.
[۱۲] . ملک زاده، مهدی؛ تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، انتشارات علمی، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۱، ج۱و۲و۳، ص۱۱۸.
[۱۳] . دولت آبادی، یحیی؛ حیات یحیی، تهران، انتشارات فردوسی، چاپ۱، ۱۳۶۱، ج ۲، ص ۴۰۹.
