مناظره: آیا یوگا می‌تواند به‌طور علمی باعث سلامت روان شود؟

شخصیت‌ها:
– دکتر ناهید فرهمند – متخصص روان‌پزشکی و پژوهشگر طب مکمل، موافق اثرات یوگا
– دکتر سهیل راد – پژوهشگر فلسفهٔ علم و منتقد روش‌شناسی پژوهش‌های یوگا

بخش اول: مقدمه‌چینی

دکتر فرهمند:
مطالعات مختلف طی دو دههٔ اخیر نشان داده‌اند که یوگا می‌تواند به کاهش افسردگی، اضطراب و بی‌خوابی کمک کند. این اثرات هم از نظر روان‌شناختی (تنظیم خلق‌وخو، کاهش استرس) و هم فیزیولوژیکی (کاهش کورتیزول، افزایش وگال تون) قابل توضیح‌اند.

دکتر راد:
من با اصل بهبود حال روانی موافقم، اما سؤال اصلی این است: آیا واقعاً یوگا عامل آن بهبود است، یا هم‌زمانی‌هایی فریبنده؟ اغلب تحقیقات این حوزه، از نظر طراحی پژوهش، حجم نمونه و کنترل متغیرها دچار ایرادات بنیادین‌اند.

بخش دوم: نقد روش‌شناختی

دکتر راد:
مرورهای سیستماتیک اخیر—از جمله مطالعهٔ ۲۰۱۰ در ژورنال روان‌پزشکی آمریکا—نشان داده‌اند که اغلب کارآزمایی‌های یوگا، بدون گروه کنترل معتبر، با حجم نمونهٔ پایین و بدون حذف اثر تلقین انجام شده‌اند. وقتی اثر پلاسیبو را کنار بگذاریم، تأثیر قابل‌توجهی باقی نمی‌ماند.

دکتر فرهمند:
این ایرادات پذیرفتنی‌اند، اما بسیاری از مطالعات جدید سعی کرده‌اند این ضعف‌ها را رفع کنند. تکنیک‌هایی مثل «هاثا یوگا» یا «پرانایاما» تأثیرات پایدار بر شاخص‌های اضطراب نشان داده‌اند—even if modest.

دکتر راد:
ولی همین‌جا مسئله‌ای مهم پیش می‌آید: تأثیر مثبت یک یا دو تکنیک نباید به کل ساختار یوگا تعمیم داده شود. یوگا یک نظام فکری-معنوی است، نه صرفاً ورزش یا تمرین تنفس. پس بحث ما نباید فقط درباره تکنیک باشد، بلکه درباره بستر معرفتیِ آن هم هست.

بخش سوم: نقد معرفتی و معنوی

دکتر راد:
یوگا از دل نظام معنوی هندویی برخاسته و در خود آموزه‌هایی مثل «ساماتی» و «فنا فی ایشوارا» دارد که برخلاف توحید اسلامی، به نوعی حل شدن در خدایان اسطوره‌ای می‌انجامد. تأیید ظاهری تکنیک‌های آن بدون نقد بنیان فکری، نوعی نفوذ نرم معنویت انحرافی است.

دکتر فرهمند:
در درمان، ما به کارآمدی تکنیک توجه می‌کنیم، نه منشأ فرهنگی آن. اگر تمرین تنفس یک یوگی باعث کاهش اضطراب بیمار شود، از نظر درمانگر مفید است.

دکتر راد:
بله، اما آن تکنیک را می‌توان استخراج و در چارچوبی سالم و بی‌طرف‌سازی‌شده بازتعریف کرد، بدون آن‌که بخشی از یوگا باقی بماند. به‌علاوه، گره زدن بهبود سلامت به نظام شرک‌آلود، ممکن است مخاطب را در معرض پذیرش تدریجی آن قرار دهد.

جمع‌بندی مناظره

دکتر فرهمند:
یوگا—یا دست‌کم برخی تکنیک‌هایش—می‌تواند به‌عنوان مکمل درمانی مفید باشد، به شرطی که با احتیاط به کار رود و استانداردسازی شود.

دکتر راد:
در غیاب شواهد علمی متقن و با توجه به زمینه‌ی معرفتی و معنوی یوگا، نه تنها نباید آن را توصیه کرد، بلکه باید نسبت به گسترش آن در پوشش علم، هشدار داد.
نویسنده: زینب کریمی